Ijue sababu inayopelekea Saratani

Utambuzi wa saratani ya Mfalme Charles III ulikuwa na athari kote ulimwenguni, kuanzia na tangazo lisilo la kawaida lililotolewa na Jumba la Buckingham.

Mfalme huyo ana umri wa miaka 75 na wataalam wengi wamechukua fursa hiyo kutoa ufahamu kuhusu hatari kubwa ya saratani inayowakabili wazee.

Imejulikana kwa muda mrefu umri ni moja ya sababu kuu za hatari za kupata saratani.

Taasisi ya Kitaifa ya Saratani nchini Marekani inaonyesha kwamba umri wa wastani wa saratani ni miaka 66 – na zaidi ya nusu ya visa mpya za saratani nchini Uingereza hugunduliwa kwa watu wenye umri wa miaka 70 au zaidi.

Sababu nyingi zinaelezea jambo hili. Ya kwanza na rahisi zaidi ni kwamba, tunapozeeka, hatua kwa hatua tunakusanya uharibifu zaidi na zaidi kwa DNA ya seli zetu, kutokana na mfululizo wa mambo.

Baadhi ya sababu za kawaida ni pamoja na kuathiriwa na miale ya ultraviolet, kuvimba kwa muda mrefu, uchafuzi wa mazingira, kuvuta sigara, unywaji pombe na maambukizi ya microbial.

Lakini, baada ya muda, seli zetu hupoteza ufanisi wa kurekebisha majeraha haya, ambayo hutoa mkusanyiko wa mabadiliko maalum ya DNA katika tishu. Kadiri mabadiliko yanavyojilimbikiza katika mwili wetu, ndivyo hatari ya mgawanyiko wa seli usiodhibitiwa – saratani.

“Kimsingi, njia za kurekebisha ambazo zinaweza kuzuia kuanzishwa kwa mabadiliko ambayo husababisha kupungua kwa saratani tunapozeeka,” anaelezea Richard Siow, mkurugenzi wa utafiti wa uzee katika Chuo cha King’s London.

“Tunapozeeka, mizani inayodumisha utendaji wa kawaida wa seli huanza kupungua.”

Uchunguzi pia umeonyesha kuwa mkusanyiko wa mabadiliko haya huzuia uwezo wa seli za kinga kukandamiza na kuharibu seli za saratani.

Masashi Narita, ambaye anatafiti saratani na kuzeeka katika Chuo Kikuu cha Cambridge nchini Uingereza, anaelekeza kwenye mchakato unaojulikana sana wa molekuli uitwao p53.

Utaratibu huu unahusishwa na kupunguza uvimbe. Lakini ufanisi wake hupungua kwa umri, kutokana na mkusanyiko wa mabadiliko katika jeni ya p53.

Wakati mabadiliko kadhaa ya kijeni yanapotokea katika seli za damu, huanza kushawishi upanuzi unaoendelea wa saizi ya seli hizi kwa muda. Wanabiolojia huita mchakato huu clonal hematopoiesis.

Miongoni mwa vijana, hutokea mara chache sana, lakini ni kawaida zaidi kwa wazee na inaweza kuwa na matokeo hatari.

Moja ni hatari ya kuongezeka kwa aina mbalimbali za saratani ya damu. Nyingine ni mabadiliko ya utendaji wa seli mbalimbali za kinga, kama vile monocytes, macrophages na lymphocytes, ambazo huzalishwa kutoka kwa seli za damu.

Narita na kikundi chake cha utafiti wamekuwa wakifanya majaribio ya mabadiliko kadhaa ya kijeni yanayosababisha saratani, ambayo yanajulikana zaidi na umri. Kusudi ni kujaribu kuelewa kile kinachotokea kwa mwili wa mwanadamu.

“Tunachukua moja ya jeni hizi, kuitambulisha kwa mnyama mzima na kuangalia kile kinachotokea katika kiwango cha seli,” anaelezea.

Mtafiti na timu yake tayari wamehitimisha kuwa hii inaonekana kusababisha ongezeko la senescence ya seli, ambayo hutokea wakati seli za zamani na zilizojeruhiwa zinaacha kugawanyika na kukua.

Mkusanyiko mwingi wa seli za senescent unaweza kurekebisha mazingira yanayowazunguka kwa njia kadhaa hatari, na kusababisha uvimbe sugu ambao unaweza kusababisha uharibifu zaidi na kuongeza uwezekano wa saratani.

Lakini michakato hii ni sampuli ndogo tu ya njia ambazo kuzeeka kunaweza kuongeza hatari ya saratani. Nadharia zingine za hivi karibuni zimeanza kuibuka, ambazo ni ngeni na za kikatili zaidi.

Seli zinazopoteza kumbukumbu

Kama vile kumbukumbu ya mwanadamu inavyopungua kadiri umri unavyoendelea na kutuacha tukiwa wasahaulifu na wenye kukabiliwa na upungufu, wanabiolojia wengine wanaochunguza saratani wanashuku kwamba chembe za mtu binafsi zinaweza pia kupoteza kumbukumbu kwa muda, na kusahau jinsi ya kuishi kwa njia ifaayo.

Mtaalamu wa epigeneticist Luca Magnani, kutoka Taasisi ya Utafiti wa Saratani, nchini Uingereza, anasema kwamba hiyo ni nadharia inayochunguzwa kuhusu saratani ya matiti, ambayo huenda ikasababishwa na mabadiliko ya homoni ambayo huanza wakati wa kukoma kwa hedhi.

Kulingana na Huduma ya Kitaifa ya Afya ya Uingereza (NHS), kesi nane kati ya 10 za saratani ya matiti hutokea kwa wanawake zaidi ya miaka 50.

Mojawapo ya sababu zinazowezekana, sio tu katika kesi ya saratani ya matiti, lakini katika aina zingine nyingi za saratani inayohusiana na umri, ni kwamba, katika maisha yote, upitishaji wa habari kupitia genome yetu inakuwa dhaifu.

Ni matokeo ya kinachojulikana kama marekebisho ya kijeni au epigenetic ambayo huathiri shughuli za jeni bila kubadilisha DNA.

“Habari hupitishwa kwa ushikamano na kutegemewa kidogo kadri tunavyozeeka,” asema profesa wa oncology na epigenetics Andy Feinberg, kutoka Kitengo cha Tiba cha Chuo Kikuu cha Johns Hopkins, nchini Marekani.

“Kuna kelele zaidi, ambayo hutoa nasibu zaidi au kutokuwa na uhakika juu ya muundo wa jeni zipi zinapaswa kuwashwa na zipi zinapaswa kuzimwa”, anafafanua profesa.

“Imeonyeshwa kuwa sehemu za jenomu ambazo hupata kelele hii inayoongezeka zina uwezekano mkubwa wa kupata mabadiliko ya kusababisha saratani.”

Lakini mawazo haya yanaweza pia kuzalisha njia mpya kabisa za kukabiliana na saratani.

Mojawapo ya nyanja zinazofanya kazi zaidi za ukuzaji wa dawa za saratani ni molekuli ndogo zinazojaribu kupambana na athari mbaya za mabadiliko katika mchakato wa p53 na kurejesha kazi zake za kawaida za kupunguza uvimbe.

Wanasayansi wa kupambana na kuzeeka kwa sasa wanafanya majaribio ya kimatibabu ya hatua ya awali ambayo yanachunguza visa kadhaa vya kemikali ambavyo kwa kuchagua huua na kuondoa chembe chembe bila kudhuru tishu zenye afya.

Zikijulikana kama senolytics, zinajumuisha antioxidant inayoitwa fisetin, dondoo ya mbegu ya zabibu inayoitwa C1 polyphenol procyanidin, na dawa ya dasatinib, pamoja na kemikali nyingine asilia iitwayo quercetin.

Hivi sasa, baadhi ya hizi senolytics wanajaribiwa katika watu dhaifu na wazee ambao tayari wamenusurika saratani nyingine ili kuona kama wanaweza kuimarisha utendaji wao wa kinga na afya kwa ujumla. Ikiwa majaribio yamefaulu, yanaweza kuwa na programu pana zaidi.

Richard Siow ana matumaini. Anaamini kuwa utafiti katika chaguzi mpya za matibabu unaweza kubadilisha mabadiliko yanayohusiana na umri na kuongeza umri wa kuishi wenye afya – idadi ya miaka ambayo mwanadamu hubaki na afya. Na hii inaweza kuleta mabadiliko makubwa kwa idadi ya watu kwa miaka.

“Lengo pia ni kupunguza gharama za kifedha kwa matibabu,”

“Miundombinu ya utunzaji itakuwa ghali sana kwani watu wanaoishi wakiwa wagonjwa kwa muda mrefu.”